Theo dự báo, Việt Nam sẽ đối mặt với tình trạng thiếu hụt điện nghiêm trọng trong thời gian tới. Nguyên nhân là do tốc độ tăng trưởng của tiêu thụ cao hơn tốc độ tăng trưởng của nguồn cung mới. Tuy nhiên, các loại năng lượng tái tạo như điện gió, điện mặt trời dù tiềm năng rất lớn lại loay hoay chưa thể phát triển xứng tầm.

Nhiều ưu đãi…

Thời gian qua, Đảng và nhà nước đã có nhiều chính sách để phát triển năng lượng tái tạo. Ví như Quyết định số 2068/QĐ-TTg ngày 25/11/2015 phê duyệt Chiến lược phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến 2050; nội dung chính của Chiến lược là khuyến khích huy động mọi nguồn lực để đẩy mạnh phát triển và sử dụng nguồn năng lượng tái tạo, nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn năng lượng hóa thạch, góp phần đảm bảo an ninh năng lượng, giảm nhẹ biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Ngoài ra, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành các cơ chế khuyến khích phát triển các nguồn năng lượng tái tạo, bao gồm điện gió, điện mặt trời, sinh khối.

Theo dự báo của Bộ Công Thương, nhu cầu điện cho phát triển kinh tế từ năm 2021 trở đi vẫn tăng trưởng ở mức cao từ 8 - 10%/năm. Việc phát triển nguồn năng lượng tái tạo, nhất là điện gió và điện mặt trời được xem là xu hướng tất yếu. 

Cụ thể, đối với các dự án điện mặt trời, tại Quyết định số 13/2020/QĐ- TTg ngày 06/4/2020, các dự án điện mặt trời nối lưới đã có quyết định chủ trương đầu tư trước ngày 23//11/2019 và có ngày vận hành thương mại từ 01/7/2019 đến hết ngày 31/12/2020 được áp dụng biểu giá hỗ trợ (FIT); giá mua điện là 7,69 UScents/kWh đối với các dự án điện mặt trời nổi và 7,09 UScents/kWh đối với các dự án điện mặt trời mặt đất.

Quyết định số 39/2018/QĐ-TTg ngày 10/9/2018 sửa đổi, bổ sung một số điều của Quyết định số 37/2011/QĐ-TTg về cơ chế hỗ trợ phát triển các dự án điện gió tại Việt Nam. Trong đó giá mua điện của dự án điện gió trong đất liền tương đương 8,5 Uscent/kWh; các dự án điện gió trên biển tương đương 9,8 Uscent/kWh. Giá bán điện trên được cố định trong 20 năm đối với các dự án vào vận hành thương mại trước ngày 01/11/2021.

Với chính sách khuyến khích phát triển năng lượng tái tạo của Chính phủ, trong những năm gần đây, nguồn điện sử dụng năng lượng tái tạo đã phát triển nhanh chóng. Công suất nguồn điện gió, điện mặt trời hiện đạt trên 5000MW, chiếm khoảng 10% tổng công suất các nguồn điện toàn quốc.

Vì sao vẫn khó?

Theo đánh giá của Bộ Công Thương, những năm tới, vì nhiều lý do một số nhà máy điện lớn đang xây dựng bị chậm tiến độ sẽ làm tăng nguy cơ thiếu điện. Theo đó, sản lượng điện thiếu hụt từ 1,5-5 tỷ kWh trong giai đoạn 2021 – 2023, các năm sau sẽ tăng lên nếu các nguyên nhân gây chậm trễ không được khắc phục.

Nhằm đảm bảo cung cấp điện trong giai đoạn 2021 – 2025 cần tập trung phát triển nhanh các nguồn điện năng lượng tái tạo, nhất là nguồn điện mặt trời và điện gió. Bởi, các nhà máy này có ưu thế là quy mô nhỏ, phân bố rộng rãi trên toàn quốc, thời gian xây dựng nhanh sẽ góp phần bù đắp lượng điện năng thiếu hụt.

Mặc dù Quyết định số 13/2020/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ đã mở ra cơ hội mới cho các nhà đầu tư phát triển các dự án điện mặt trời; tuy nhiên hiện nay, phần lớn dự án điện mặt trời đang bị chững lại vì vướng thủ tục liên quan đến công tác giải phóng mặt bằng, nếu không khơi thông được vấn đề này, nhiều dự án đang xây dựng có nguy cơ không được hưởng giá FIT do vào sau ngày 31/12/2020.

Hay với điện gió, với cơ chế giá FIT ưu đãi, Quyết định này đã tạo động lực thúc đẩy thị trường điện gió tại Việt Nam phát triển sau một thời gian trầm lắng do giá thấp. Đến nay đã có 11 dự án với tổng công suất 377 MW được đưa vào vận hành. Tuy nhiên, hiện có ít dự án điện gió được đưa vào vận hành xuất phát từ nhiều yếu tố, như vướng mắc trong áp dụng Luật Quy hoạch, ảnh hưởng của COVID-19 và thực tế thi công các dự án.

Không chỉ vướng ở quy hoạch, dịch COVID-19 đã ảnh hưởng tới tiến độ cung cấp tua-bin gió, thời gian thi công các dự án. Ngoài ra việc thi công điện gió cũng phức tạp hơn rất nhiều so với dự án điện mặt trời. Bởi ngoài xử lý nền móng đủ vững chắc cho tua-bin gió, còn phải có cần cẩu chuyên dụng để lắp các thiết bị siêu trường, siêu trọng, lên độ cao trên 100 m.

Hiến kế phát triển

Với thực tế hiện chỉ còn chưa tới 15 tháng là đến thời hạn 1/11/2020, nên nhiều dự án điện gió đang đầu tư có thể không kịp với tiến độ dự kiến. Bộ Công thương đã có văn bản gửi Thủ tướng Chính phủ đề xuất kéo dài thời điểm áp dụng cơ chế giá điện cố định cho các dự án điện gió. Đề xuất của Bộ Công thương là hợp lý đối với các dự án điện gió trong đất liền; đối với dự án điện gió trên biển, do quy mô lớn hơn, điều kiện thi công phức tạp hơn nên thời hạn áp dụng cần được kéo dài thêm 2-3 năm so với các dự án trong đất liền.

Với các dự án điện mặt trời, nhằm đẩy nhanh tiến độ chuẩn bị đầu tư, tháo gỡ các khó khăn vướng mắc trong công tác giải phóng mặt bằng, có thể xem xét cho phép không phải thực hiện chuyển đổi mục đích sử dụng đất đối với các dự án điện mặt trời nối lưới kết hợp với sản xuất nông nghiệp; khuyến khích chủ đầu tư các dự án điện mặt trời hợp tác với các hộ dân có quyền sử dụng đất thực hiện sản xuất nông nghiệp kết hợp với sản xuất điện.

Từ năm 2021, các dự án điện mặt trời sẽ được lựa chọn theo cơ chế đấu thầu, Bộ Công thương đang nghiên cứu các phương án đầu thầu dự án điện mặt trời để trình Chính phủ trong thời gian sớm nhất. Ngân hàng thế giới (WB), Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB), đang hỗ trợ Bộ Công thương nghiên cứu cơ chế đấu thầu các dự án điện mặt trời. WB đề xuất 02 hình thức thực hiện, theo khuyến nghị của các chuyên gia tư vấn, để có thể có kết quả đấu thầu là giá bán điện thấp thì Nhà nước cần chia sẻ các rủi ro cho nhà đầu tư về hạ tầng sạch, hợp đồng mua bán điện có bảo lãnh Chính phủ về bao tiêu, chuyển đổi ngoại tệ,...

Việc thực hiện đấu thầu theo đề xuất của WB hoặc thực hiện theo quy định pháp luật về đấu thầu của Việt Nam (lập, phê duyệt dự án đầu tư; lập hồ sơ mời thầu, chọn thầu), để đưa vào vận hành dự án thí điểm theo cơ chế này có thể cần thời gian 2 – 3 năm. Như vậy có thể không đáp ứng yêu cầu phải bổ sung công suất nguồn điện mặt trời từ năm 2021.

Việc lựa chọn phát triển các dự án điện mặt trời cần phải định khối lượng cần đầu tư xây dựng các dự án điện mặt trời giai đoạn 2021 – 2025, trên cơ sở đó lập kế hoạch đấu thầu cho phát triển các dự án điện mặt trời trong giai đoạn này. Nhằm tránh quá tải cho lưới điện truyền tải, các dự án điện mặt trời không nên tập trung quá lớn tại một địa điểm. Trên cơ sở công suất nguồn điện mặt trời cần đưa vào hàng năm, tổ chức việc đấu thầu để lựa chọn các dự án. Việc lựa chọn được thực hiện trên cơ sở giá chào của các nhà đầu tư, các dự án có giá chào thấp được xếp trước, cho đến khi đủ công suất nguồn điện cần đưa vào vận hành trong năm đó của các vùng, miền và toàn quốc.

Nguyễn Văn Vy, Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Năng lượng Việt Nam